Thiền sư Ô Sào nói "Già tám mươi chưa chắc đã làm xong”: Tại sao lại nói như thế?

Theo Đạo Phật, tương truyền ngày xưa có đại quan của triều đình là Bạch Cư Dị đến trấn nhậm và nghe thiên hạ đồn đại có ông Tăn ngồi thiền trên tổ quạ nên cũng đến xem hư thực như thế nào. Khi đi đến nơi, Bạch Cư Dị thấy cảnh tượng như vậy liền nói "Sao Ngày lại ngồi thiền trên ấy, rất nguy hiểm". Thiền sư Thiền sư Ô Sào liền trả lời "Có chi nguy hiểm, chỗ ngồi của đại quan mới thật sự là nguy hiểm". 

Bạch Cư Dị lúc này đáp "Ta là mệnh quan của triều đình, dưới một người trên vạn người, binh đông tướng mạnh, cớ sao ông bảo nguy hiểm?". Thiền sư Thiền sư Ô Sào từ tốn đáp "Đại quan đang ngồi trên đầu lưỡi của trăm quan ở trong triều". Lúc này, Bạch Cư Dị mới thảng thốt nhận ra được mối nguy hiểm ẩn tàng ấy, khí thế muốn làm bẽ mặt thiền sư lúc ban đầu bị tiêu tan. Bạch Cư Dị đã đổi thái độ và tham vấn Phật pháp với thiền sư, cả hai cũng đã trao đổi rất tương đắc với nhiều điều và cuối cùng ông tóm lại "Vậy, đại ý Phật pháp là gì?". 

Bây giờ, Thiền sư Thiền sư Ô Sào mới đọc bài kệ: "Không làm các điều ác - Làm tất cả điều lành - Giữ tâm ý trong sạch - Ấy lời chư Phật dạy". Bạch Cư Dị cười đáp thế này thì trẻ lên ba cũng biết. Nhưng Thiền sư Thiền sư Ô Sào cũng cười "Già tám mươi chưa chắc đã làm xong". 

Có thể thấy, sự thật bài kệ này vốn xuất xứ từ kinh Pháp cú hay còn gọi là kinh Lời vàng. Cụ thể hơn là bài kệ này nằm ở kệ số 183, phẩm Phật đà. Trong lời tự, Hòa thượng Thích Minh Châu cho biết: "Kinh pháp cú này rất nguyên thủy, chân thật và y như lời dạy của Đức Bổn sư, không qua dịch hay biên soạn của người đời sau". Vì thế, đại ý của Phật pháp nói đến những điều như sau. 

Không làm những điều ác 

Điều ác là gì? Chữ ác ở đây có ý nghĩa sâu rộng hơn nghĩa chữ ác của người thế gian. Với những người thế gian thường có chuyện mua bán gian lận, cướp của, giết người đều là tội ác hoặc là phạm luật của thế gian như ngũ nghịch, thập ác. Đối với nhà Phật những việc như sát sinh, trộm cắp, tà hạnh, nói dối, nghiện ngập, tham - sân - si là ác,... Việc thọ giới cũng tùy thuộc vào vị trí của mỗi người mà nếu như là Phật tử tại gia thì năm giới, mười giới còn nếu đó là Tăng ni thì số giới còn nhiều hơn thế nữa. Những người đã thọ giới mà không giữ hay cố tình phá giới chính là ác, ác với chính mình và ác với đức tin của mình, ác với sự tin tưởng cũng như sự kỳ vọng của thầy tổ. Cái ác vốn dĩ rất nhiều, hễ cái gì không nên làm mà làm là ác, cái nên làm mà không chịu làm là ác. Nếu hễ làm ác thì tự cấu uế, tự đọa cũng như tự hại bản thân mình. Nói tóm lại thì tất cả là tự mình, mình làm ác thì mình uế trược, lục đạo ngũ thú cũng tự mình cảm lấy. 

Hãy học cách làm tất cả những điều lành

Trên thế gian này, cái thiện cũng rất hạn hẹp, chỉ cần không giết người hay cướp của,... mà chỉ cần sống hiền lương là đủ thiện. Với người trên thế gian thì việc sát sinh cũng được pháp luật cho phép, những nghề như mua bán khí giới, cờ bạc, rượu hay mại dâm,... một số nơi được xem là hợp pháp, là thiện nhưng đối với đạo Phật thì không cho đó là thiện. Trong Đạo Phật không có sự sát sinh, trộm cướp, tà hạnh, nói dối, say nghiện thì mới là thiện, không tham - sân - si, mạn thì nghi là thiện. Nếu mở rộng hơn và nâng cao hơn thì, bố thí hay trí giới, nhẫn nhục, tinh tấn, thiền định chính là điều thiện. Chữ thiện trong nhà Phật bao la rộng lớn, phàm những chuyện gì đem lại sự thăng hoa, tiến bộ trên con đường thanh tịnh, giác ngộ cũng như lợi ích của chính sinh thì đều là thiện.

Luôn giữ cho bản thân tâm ý trong sạch

Có thể thấy, tâm ý trong sạch hay dơ bẩn đều do mình. Không có ai có thể làm cho mình sạch hay dơ được và cũng chẳng có ai có thể làm cho mình thăng hoa hay sa đọa. Vốn dĩ tâm mình ô nhiễm là vì sáu căn đó là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý và ngày ngày tiếp xúc với sáu trần đó là sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp mà dính mắc mà chấp thủ. Hễ cái gì, điều gì mà hợp với bản thân mình thì yêu thích và tham đắm. Còn cái gì ngược lại thì mình sinh chán ghét, cứ như thế mà bao đời từ yêu ghét và chấp thủ ở trong tâm. Sáu căn của chúng ta đều có bệnh, bị ô nhiễm nặng bởi vì chấp vào sáu trần. 

Còn ở một bản kinh khác thì Đức Phật có nói với Ngài A - Nan rằng: "Này A-nan, không có ai có thể làm cho ông thăng hay đọa; thăng lên hay đọa xuống cũng bởi sáu căn của ông”. Trong sáu căn của mình bị nhiễm ô thì nên làm cho tâm mình loạn động suốt ngày đêm kể cả lúc ngủ cũng không yên tĩnh mà cứ thế mà luân hồi lăn lộn từ đời này qua đời khác. Khi tâm chúng ta bị cấu uế bởi vì tham đắm ngũ dục như tiền bạc, sắc đẹp, danh tiếng, ăn uống, ngủ nghỉ. Người thế gian này ai cũng bị trói buộc trong năm món dục này. Ai cũng có thể mưu cầu ngũ dục nhưng nào dễ được. Người thế gian này dồn hết tâm lực để có thể mưu cầu, tranh đoạt, chiếm hữu món dục ấy càng nhiều càng tốt và không bao giờ là biết đủ. Ngũ dục và lục trần đã khiến cho con người làm tất cả những điều tốt mà không bao giờ là biết đủ. Ngũ dục và lục trần đã khiến cho con người làm tất cả những điều ác để có thể thỏa mãn được sự ham muốn của bản thân. Cũng chính từ đây mà tâm mình bị ô uế, dính mắc và cũng chính từ đây mà Đức Phật chế giới luật để giúp cho con người hạn chế được sự ô nhiễm và đi đến thanh tịnh tâm. 

Trong kinh Suy niệm về nghiệp có câu: "Tâm chủ trì, tâm tạo tác, chúng sinh là kẻ thừa tự nghiệp cũng là kẻ tạo nghiệp... Chính mình làm việc ác nên khiến mình uế trược. Chính mình làm việc thiện nên khiến mình thanh tịnh. Thanh tịnh hay uế trược đều do mình, không ai có thể khiến người khác thanh tịnh hay uế trược”. Nhà Phật cũng chú trọng cái tâm và coi tâm là chủ tế, tất cả không nằm ngoài một niệm, ba ngàn thế giới không ngoài một tâm - có nghĩa là thập phương hư không ly đương xứ, cổ kim tam thế bất ly đương niệm. 

Vậy nên, thăng hay họa đều là do tâm sạch hay dơ, động hay tĩnh, nếu như tâm mình tịnh hay uế đều là do chính mình. Việc trì giới không làm các điều ác mà làm tất cả điều lành chính là tự tịnh kỳ ý, là tự nhiên thanh tịnh. 

Lời phật dạy về ý nghĩa sâu xa của những bậc thượng căn lợi trí

Chúng ta có thể hiểu lời Phật dạy ở đây chính là lời dạy của Đức Bổn sư Thích Ca Mâu Ni và cũng có thể hiểu được toàn bộ lời dạy của Chư Phật ba đời mười phương. Trong kinh Pháp Hoa, Đức Phật cũng nói rằng: "Chư Phật thị hiện ra đời cũng vì đại sự nhân duyên để khai thị chúng sanh ngộ nhập Phật tri kiến”. Vậy nên, tri kiến Phật chính là biết cái thật cũng như bản chất của sự thật. Tri kiến Phật sẽ biết thế nào là ác để không làm và biết thế nào là thiện nên phải làm cũng như biết làm thế nào để thanh tịnh tâm. Phật mới bao nhiêu kinh điển và dùng bao nhiêu phương tiện tất cả không ngoài việc dạy người điều phục tâm ý. 

Trong kinh điển nhà Phật có tam tạng đồ sộ, nghĩa lý thâm sâu cao xa dành cho những bậc thượng căn lợi trí. Hàng Phật tử sơ cơ chúng ta chỉ cần giữ được giới đã thọ là cực kỳ tốt rồi. Trên thực tế, không làm các điều ác, siêng làm các điều lành và giữ cho tâm mình trong sạch thì sơ cơ hay thượng căn cũng cần phải được thực hành. Bởi có trì thì mới có định, có định thì sẽ sinh tuệ và có tuệ thì mới thoát được sự khổ đau. Sơ cơ hay thượng căn đều không làm ác mà nguyện làm lành, giữ cho tâm ý trong sạch thì đó là vâng lời Phật dạy. 

Trên đây là những lời bình về bài kệ "Không làm các điều ác - Làm tất cả điều lành - Giữ tâm ý trong sạch - Ấy lời chư Phật dạy" với thể ngũ ngôn dễ thuộc, dễ nhớ  và ý nghĩa tưởng chừng như đơn sơ nhưng thực hành trọn vẹn thì chẳng thể nào dễ dàng. Bởi thế mà Thiền sư Thiền sư Ô Sào mới nói “Già tám mươi chưa chắc đã làm xong”.