Đô thị thông minh: Cứu cánh để Hà Nội hết cảnh ngập lụt

Ngập lụt đang thành "đặc sản" của thành phố

Hiện nay, hệ thống đô thị nước ta có 862 đô thị các loại, phân bố khá đồng đều trong cả nước, tỷ lệ đô thị hóa đạt gần 40%, kinh tế đô thị đóng góp 70% GDP cả nước, trở thành động lực quan trọng thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Hệ thống đô thị đã tạo cho đất nước ta một diện mạo kiến trúc mới theo hướng văn minh, hiện đại.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu, thì hệ thống đô thị nước ta cũng bộc lộ nhiều hạn chế, yếu kém, và chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển bền vững trong thời kỳ phát triển mới của đất nước khi bước vào cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (gọi tắt là công nghiệp 4.0).

Công tác lập quy hoạch đô thị chậm đổi mới, thiếu tầm nhìn, chất lượng thấp… Số lượng đô thị tăng nhưng chất lượng đô thị và môi trường sống chưa được quan tâm đúng mức. Sử dụng đất đô thị, nước sạch còn lãng phí. Hệ thống kỹ thuật và hạ tầng xã hội không đồng bộ và quá tải.

Không gian đô thị đang đặt ra một số thách thức gây ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, do đó đòi hỏi sự chuyển dịch theo hướng phát triển bền vững và cải thiện lối sống cho người dân.

Biến đổi khí hậu có thể là một trong những hậu quả lớn nhất có thể xảy ra, với nguy cơ xảy ra các hiện tượng thời tiết nguy hại gây ảnh hưởng đến hoạt động sinh hoạt, có thể trở thành một yếu tố ngày càng phù hợp trong việc cân nhắc sự thúc đẩy sự đô thị hóa thông qua công nghệ. Do đó cần cân nhắc trong việc thúc đẩy nhanh chóng quá trình đô thị hóa dựa vào công nghệ để cân đối toàn bộ các hoạt động trong tương lai.

Tình trạng ngập lụt đã và đang xảy ra thường xuyên tại các thành phố của Việt Nam. Việc thường xuyên bị ngập lụt đã tác động nghiêm trọng đến kinh tế và đời sống của các đô thị nước ta.

Trong mấy ngày qua, nhiều đường phố Hà Nội ngập sau mưa. Ông Trịnh Ngọc Sơn, Phó Giám đốc Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội, cho biết: theo thiết kế, hệ thống đáp ứng được năng lực tiêu thoát với lượng mưa 310 mm trong 2 ngày. Trong khi đó, nhiều điểm mưa ở Hà Nội vừa qua lên tới 180 mm chỉ trong vòng 2 giờ.

"Lưu vực sông Tô Lịch được đầu tư dự án thoát nước giai đoạn 1 và 2 nên có thể chịu được trận mưa 310 mm trong 2 ngày. Còn lại những lưu vực khác phụ thuộc rất lớn vào hệ thống tự chảy của sông Nhuệ và sông Cầu Bây, hệ thống thoát nước đô thị và thủy lợi nên không tránh khỏi việc thoát nước kém" - ông Sơn thông tin.

Bên hành lang Quốc hội sáng 30/5, Bộ trưởng Trần Hồng Hà phân tích có hai nguyên nhân khiến Hà Nội thường xuyên bị ngập thời gian gần đây. Đó là do thời tiết dị thường, mưa lớn cực đoan; hạ tầng thiếu đồng bộ, thiếu tầm nhìn.

"Khi thiết kế các đô thị với đặc trưng về địa hình khác nhau phải dự báo được tính cực đoan của thời tiết, quy mô dân số. Phải xây dựng hạ tầng để đáp ứng các dự báo đó. Tức là các hệ thống thu, thoát nước mưa, xử lý nước thải phải đồng bộ, phù hợp quy mô dân số" - Bộ trưởng Trần Hồng Hà nói.

Theo Bộ trưởng Trần Hồng Hà, có những vấn đề phải dự báo không chỉ trong ngắn hạn mà còn dài hạn. Có thể thời tiết cực đoan 20, 30, 50 năm mới xảy ra 1 lần cực đoan thì cũng phải tính phương án ứng phó, giúp cho khâu thiết kế cơ sở hạ tầng như công trình ngầm, đường giao thông ngầm, đường giao thông bề mặt...

Nhấn mạnh đến việc trong trường hợp thời tiết cực đoan phải tính toán hệ thống để trữ nước, ông Trần Hồng Hà lấy dẫn chứng tại Nhật Bản có khu vực bố trí đường ngầm, gọi là bể ngầm chứa nước lớn vừa giữ lượng nước để dùng khi hạn hán, còn khi mưa lớn thì đóng vai trò chứa nước. Cũng có thể bố trí trường học, sân vận động, cánh đồng lúa trong trường hợp thấy rằng có thể ngập vào những nơi xung yếu thì điều chỉnh van trong hệ thống thoát nước để những nơi đó thành nơi chứa nước. "Ngoài ra, có thể cả một hệ thống ngầm dưới đường giao thông là các tầng, bể rất lớn để chứa nước. Đó là giải pháp mà các nước làm, tất nhiên là đắt đỏ nhưng quan trọng cần có tầm nhìn, thiết kế và đầu tư hạ tầng đồng bộ" - Bộ trưởng Trần Hồng Hà nói.

Giải pháp để hạn chế tình trạng ngập úng mỗi khi mưa lớn đối với thủ đô, theo Bộ trưởng, thứ nhất cần tăng cường công tác dự báo.

Thứ hai, Hà Nội cũng cần có dự án tổng thể trong đó đánh giá một cách căn cơ và đưa ra những số liệu lịch sử, số liệu hiện nay về hiện tượng thời tiết cực đoan.

Thứ ba, cần nghiên cứu kỹ càng khi thiết kế đô thị để làm sao đô thị đó "thông minh, chống chịu được các hiện tượng thời tiết cực đoan". Hay nói cách khác là thiết kế được một cách thông minh các đô thị để đảm bảo được tính bền vững.

Hà Nội cần có một dự án tiếp cận tổng thể, xuất phát từ dự báo, quy hoạch tính toán để có một hạ tầng có thể chống chịu, thích ứng, phù hợp....

Đô thị thông minh là xu hướng tất yếu

Ở Việt Nam, hiện có nhiều cách hiểu khác nhau (hoặc chưa đầy đủ) về đô thị xanh, đô thị bền vững, đô thị thông minh… cho dù các khái niệm này rất hay được nhắc đến, thậm chí còn được nhiều doanh nghiệp kinh doanh bất động triệt để lợi dụng để tăng giá trị lợi nhuận cho sản phẩm của mình.

Nhưng tiêu chí thế nào là đô thị xanh, là đô thị thông minh, là đô thị phát triển bền vững thì vẫn chưa được pháp điển hóa trong các quy phạm, tiêu chuẩn xây dựng của Nhà nước. Ngay như khái niệm về “khu đô thị mới” ở nước ta cũng rất không rõ ràng. Hơn 780 khu đô thị mới với hàng ngàn chung cư cao tầng hiện đại được xây dựng ở nước ta kể từ thập niên 90 của thế kỷ trước đến nay, thực tế cũng chỉ là các “khu nhà ở mới”, “là nơi để ngủ”, chứ không phải là đô thị.

Bởi theo Luật quy hoạch đô thị 2009 (Điều 3) thì “Đô thị là khu vực tập trung dân cư sinh sống có mật độ cao và chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực kinh tế phi nông nghiệp, là trung tâm chính trị, hành chính, kinh tế, văn hoá hoặc chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ, một địa phương, bao gồm nội thành, ngoại thành của thành phố; nội thị, ngoại thị của thị xã; thị trấn”.  Vì thế khái niệm này cũng nên được xem xét lại cho phù hợp với luật pháp và điều kiện Việt Nam.

KTS Phạm Thanh Tùng, Chánh Văn phòng Hội kiến trúc sư Việt Nam cho rằng, khi bước vào công nghiệp 4.0, Chính phủ ta đã rất quan tâm đến phát triển đô thị thông minh và bắt đầu triển khai xây dựng mô hình đô thị thông minh (Smart City) trên nền tảng của công nghệ số, gắn kết chặt chẽ với quá trình chuyển đổi số (Digital Transformation), thông qua các chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước.

Cụ thể như: Chương trình chuyển đổi số Quốc gia đến 2025, định hướng đến 2030 của Thủ tướng Chính phủ; Nghị quyết số 52-NQ/TW của Bộ Chính trị về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư trong đó cũng đặt ra mục tiêu đến năm 2025 có ít nhất 3 đô thị thông minh tại ba vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc, phía Nam và miền Trung và đến năm 2030 sẽ hình thành một số chuỗi đô thị thông minh tại các khu vực kinh tế trọng điểm trên, từng bước kết nối với mạng lưới đô thị thông minh trong khu vực và thế giới.

Như vậy có thể thấy, xây dựng thành phố, đô thị thông minh không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là nhu cầu, bức thiết của các đô thị Việt Nam. Phát triển đô thị thông minh cũng chính là phát triển đô thị xanh, đô thị bền vững.

Bởi để trở thành đô thị thông minh thì đô thị phải đảm bảo 6 thành tố cơ bản, đó là: Chính quyền thông minh (chính quyền điện tử); Cư dân thông minh; Môi trường thông minh; Cuộc sống thông minh; Kinh tế thông minh; Giao thông thông minh. Những thảm họa do thiên tai gây ra như bão,lũ lụt, sạt lở đất làm thiệt hại to lớn về người và kinh tế ở khu vực biển miền Trung những năm qua, đặc biệt là trong hai năm gần đây (2020-2021) cùng với sự bùng phát đại dịch Covid-19 đã làm lộ rõ những yếu kém của hệ thống đô thị, trong đó có cấu trúc không gian đô thị của hai thành phố cực lớn là Hà Nội và TP.HCM

Công nghệ số gắn kết chặt chẽ với chuyển đổi số sẽ góp phần thúc đẩy mạnh mẽ quá trình xây dựng, phát triển thành phố thông minh, giải quyết nhiều bài toán về thu thập, quản lý dữ liệu, giải pháp cho phòng chống thiên tai, đại dịch, quy hoạch, vận hành, quản lý cho các địa phương, đặc biệt trong giai đoạn phục hồi và phát triển.

Theo PGS.TS. Hồ Long Phi, nguyên Giám đốc Trung tâm quản lý nước và biến đổi khí hậu thuộc ĐHQG TP.HCM chia sẻ, thông minh được coi là xu thế không thể không theo. Cuộc cách mạng công nghệ lần thứ 4 là một xu hướng tất yếu. Điều này cũng ảnh hưởng lớn tới quy hoạch đô thị bởi một khu đô thị thông minh cũng chính là chỗ ở mới của cư dân thời đại mới.

Thực trạng đô thị Viêt Nam hiện nay với sự quá tải của hạ tầng, quy hoạch bị phá vỡ, thiếu đồng bộ đã gây ra các hệ quả cho xã hội như tắc đường, kẹt xe, ngập lụt… càng cho thấy không thể chậm trễ hơn trong việc thông minh hoá đô thị, hướng tới sự phát triển bền vững. Đó là những đô thị có chính quyền thông minh, quản trị thông minh, giao thông thông minh, con người thông minh…Và không thể khác hơn, đó chính là "chìa khoá" của tương lai, là hướng đi tất yếu của các thành phố muốn phát triển bền vững.